I z o h: Ushbu oyati karimada Alloh taolo barcha payg‘ambarlarga bir narsani, ya’ni yolg‘iz Allohning dinini barpo qilishni va bu dinda turli firqalarga bo‘linib ketmaslikni buyurgani bayon etilmoqda. (Ey Muhammad), mushriklarga siz da’vat qilayotgan narsa (ya’ni, yolg‘iz Allohga ibodat qilish) zo‘r keldi — og‘irlik qildi. Alloh u (dinga) hidoyat topish uchun O’zi xohlagan kishilarni saylar va Unga (yolg‘iz Allohga) iltijo qiladigan kishilarni hidoyat qilur.

14. Ular (ya’ni avvalgi payg‘ambarlarning qavmlari) ham bo‘linmaganlar, magar o‘zlariga (turli firqalarga bo‘linmaslik zarurligi haqida) bilim-hujjat kelganidan so‘ng o‘zaro hasad-adovat qilishib (firqa-firqa bo‘lib ketganlar. Agar Parvardigoringiz tomonidan (ularning jazolarini) belgilangan muddatgacha (ya’ni qiyomatgacha ta’xir qilish xususidagi) So‘z o‘tmaganida, albatta ularning o‘rtasida hukm qilingan bo‘lur edi - (ya’ni ular mana shu dunyodayoq jazolarini tortgan bo‘lur edilar)! Albatta ulardan keyin Kitobga (Tavrot, Injilga) voris qilingan kimsalar (ya’ni Muhammad alayhis-salomga zamondosh bo‘lgan yahudiy va nasroniylar) ham undan (o‘z Kitoblaridan) shak-shubhadadirlar.

15. Bas, (ey Muhammad), mana shuning uchun (ya’ni avvalgi qavmlar firqafirqa bo‘lib ketganlari sababli yo‘ldan ozganlari uchun — siz o‘z ummatlaringizni birlik-ittifoqqa) da’vat qiling va o‘zingizga buyurilgani yanglig‘ To‘g‘ri yo‘lda bo‘ling hamda ularning (mushriklarning) havoyi nafslariga ergashmang! Ayting: «Men Alloh nozil qilgan har bir Kitobga iymon keltirdim va sizlarning o‘rtangizda (mendan so‘rab kelgan muammolaringizni hal etishda) adolat qilishga amr etildim. Alloh Parvardigorimiz va Parvardigoringizdir. Bizlarning amallarimiz o‘zimiz uchun, sizlarning amallaringiz o‘zlaringiz uchundir. Bizlar bilan sizlarning o‘rtangizda biron janjal yo‘qdir. Alloh (Qiyomat kunida) barchamizni jamlar va yolg‘iz Unga qaytish bordir.

16. Alloh (dini) haqida uni qabul qilinganidan so‘ng (odamlarni yo‘ldan ozdirish uchun) talashib-tortishadigan kimsalarning hujjatlari (ya’ni talashibtortishishlari) Parvardigor nazdida botil-behudadir. Ularga (bu dunyoda) g‘azab, (oxiratda esa) qattiq azob bordir.

17. Alloh Haqqi-rost bo‘lgan Kitobni va tarozi-adolatni nozil qilgan zotdir. Qaerdan bilursiz, ehtimol (Qiyomat) soati yaqindir. (Bas, g‘aflatda qolmay Alloh nozil qilgan Haq Kitob va adolatni mahkam ushlash lozimdir).

18. (Qiyomatga) iymon keltirmaydigan kimsalar uni shoshtirurlar. Iymon keltirgan zotlar esa undan qo‘rquvchidirlar. Ular (Qiyomatning) haq eqanligini bilurlar. Ogoh bo‘lingizkim, (Qiyomat) soati xususida talashib-tortishadigan kimsalar (Haq yo‘ldan) yiroq zalolatdadirlar.

19. Alloh bandalariga mehribondir, U O’zi xohlagan kishilarga (keng-mo‘l) rizq berur. U kuchli, qudratlidir.

I z o h. Bu oyati karimada har qanday yaxshi amal faqat oxiratdagi mukofotni ko‘zlab qilinsagina, Alloh taolo uning ajru savobini komil qilib berishi, ammo agar mol-dunyo va shon-shuhratga yetish g‘arazida riyokorlik bilan qilingan amallar uchun esa oxiratda hech qanday savob yo‘qligi uqtirilmoqda.

21. Balki ular (Makka mushriklari) uchun (kufr va shirk kabi) Alloh buyurmagan narsalarni — «din»ni ularga shariat qilib bergan sheriklari — butlari bordir?! Agar (yaxshi-yomon amallar Qiyomat Kunida) ajralishi xususidagi So‘z bo‘lmaganida, albatta ularning o‘rtalarida (shu dunyodayoq) hukm qilingan bo‘lur edi. Zolim kimsalar uchun shak-shubhasiz alamli azob bordir.

22. (Qiyomat kunida) u zolimlarni o‘zlari (hayoti dunyoda) kasb qilgan narsadan (ya’ni, kufru isyonlariga beriladigan jazolardan) qo‘rqib turgan hollarida ko‘rursiz. U (jazo esa qo‘rqsalar-qo‘rqmasalar) ularga tushguvchidir! Iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan zotlar esa jannatlarning bog‘larida bo‘lishib, ular uchun Parvardigorlari huzurida xohlagan narsalari bordir! Mana shu katta fazlu marhamatning o‘zidir!

23. Alloh iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan bandalariga beradigan xushxabari ana shudir! (Ey Muhammad, Makka mushriklariga), ayting: «Men sizlardan bu (da’vatim) uchun ajr-mukofot so‘ramayman, faqat qarindoshchilikdagi do‘stlik-yaqinliknigina (ya’ni, men sizlar bilan nasl-nasab jihatidan qarindosh bo‘lganim haqqi-hurmati bu da’vatimga to‘sqinchilik qilmasliklaringiznigina so‘rayman)». Kim biron chiroyli amal qilsa, Biz uning uchun o‘sha (chiroyli amali)da yana husni ziyoda qilurmiz (ya’ni ziyoda savob ato eturmiz). Albatta Alloh mag‘firat qilguvchi, yaxshilikni bilguvchidir.

24. Yoki ular: «(Muhammad Qur’on Alloh tomonidan nozil bo‘lgan, deb) Alloh sha’niga yolg‘on to‘qidi» deydilarmi?! (Undoq emas), chunki agar (siz yolg‘on to‘qiydigan bo‘lsangiz) Alloh xohlasa dilingizni muhrlab qo‘yur. Alloh O’z so‘zlari bilan botil-nohaq (gaplar)ni yo‘q qilur va Haqni haq qilur – ro‘yobga chiqarur. Albatta U dillarni egallagan (sirlar)ni bilguvchidir.

25. U bandalaridan tavba-tazarru’ qabul qiladigan, yomonliklarni afv etadigan va qiladigan ishlaringizni biladigan zotdir.

26. U iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan zotlarning (duolarini) ijobat qilur va ularga (so‘ragan narsalarini ato etib, yana) O’z fazlu karamidan ziyoda qilur. Kofirlar uchun esa qattiq azob bordir.

27. Agar Alloh (barcha) bandalarining rizqlarini keng-mo‘l qilsa, albatta ular yer yuzida zulm-tajovuzkorlik qilgan bo‘lur edilar. Lekin U zot (bandalarining rizqu-ro‘zlarini) O’zi xohlaganicha o‘lchov bilan tushirur. Albatta U bandalaridan ogoh va ko‘rib turguvchidir.

28. U (odamlar yog‘in-sochindan) umidsizlikka tushganlaridan keyin yomg‘ir yog‘diradigan va O’z rahmat-barokotini keng yoyadigan zotdir. U hamdu-sano egasi bo‘lgan Do‘stdir.

29. Osmonlar va yerning yaratilishi hamda (Alloh) ularda tarqatib-yoyib yuborgan jonivorlar Uning (qudrati ilohiyasiga dalolat qiladigan) oyatalomatlaridandir. U O’zi xohlagan vaqtida ularni jamlab-yig‘ib olishga qodirdir.

30. (Ey insonlar)» sizlarga ne bir musibat yetsa, bas o‘z qo‘llaringiz qilgan narsa – gunoh sababli (etur). Yana U ko‘p (gunohlarning jazosini bermasdan) afv qilib yuborur.

31. Sizlar yerda (hech qayoqqa) qochib qutulguvchi emassizlar. Va sizlar uchun Allohdan o‘zga biron do‘st va yerdamchi yo‘qdir.

33. Agar (Alloh) xohlasa shamolni to‘xtatib qo‘yur, bas ular (dengiz) ustida (hech qayoqqa suzolmay) turib qolurlar — Albatta bunda har bir (baloga) sabr qilguvchi, (Allohning ne’matlariga) shukr qilguvchi uchun oyat-ibratlar bordir.

34. Yoki (agar Alloh xohlasa qattiq bo‘ron yuborib, kemadagi odamlarning) qilgan gunohlari sababli u (kema)larni halok (g‘arq) qilur va ko‘plarni (halokatdan qutqarib) afv etur.

35. (Toki) Bizning oyatlarimiz xususida talashib-tortishadigan kimsalar o‘zlari uchun (Allohning azobidan) biron qochib qutuladigan joy yo‘q ekanligini bilib olsinlar!

36. Bas (ey insonlar), sizlarga ato etilgan bor narsa(lar) hayoti dunyo matosidir va iymon keltirgan xamda yolg‘iz Parvardigorlariga suyanadigan zotlar uchun Alloh huzuridagi narsalar (ya’ni oxirat ne’matlari — dunyo matolaridan) yaxshiroq va boqiyroqdir.

37. Ular katta gunohlardan va buzuqliklardan chetlanadigan, g‘azablangan vaqtlarida esa kechirib yuboradigan zotlardir.

I z o h. Ushbu va quyidagi oyatlarda Alloh taolo oxirat ne’matlariga sazovor bo‘ladigan mo‘minlarning sifat-fazilatlarini bayon qiladi. Muhtaram o‘quvchi e’tibor bergan bo‘lsa, yuqoridagi oyatda umuman gunohlardan emas, balki katta gunohlar va buzuqliklardan yiroq bo‘lish haqida aytildi. Ular Allohga shirk keltirish, nohaq odam o‘ldirish, ota-onaga oq bo‘lish, o‘g‘rilik, poraxo‘rlik, sudxo‘rlik va zinokorlik kabilar bo‘lib, mo‘min odam unday illatlardan pok bo‘lishi vojibdir. Ammo kishi bilib-bilmay qilib qo‘yadigan kichik sahvu xatolar ham bordirki, bu haqda payg‘ambar alayhis-salom shunday marhamat qilganlar: «Har bir odam bolasi xatokordir. U xatokorlarning yaxshirog‘i — qilib qo‘ygan sahvu xatolariga tavba-tazarru’ qiladigai kishilardir». Endi «g‘azablangan vaqtlarida kechirib yuboradilar» jumlasini shunday tushunmoq lozim. Islom dini nazarida g‘azablanmaslikning o‘zi hech qanday fazilat emas, chunki masalan dinga tosh otilgan vaqtda g‘azablanmagan musulmon musulmon emas, balki munofiq bo‘ladi. Fazilat o‘sha g‘azab tuyg‘usiga qul bo‘lib qolmasdan aql va insof bilan ish yuritmoqdir.

38. Ular Parvardigorlariga ijobat-itoat etgan va namozni to‘kis ado qilgan zotlardir. Ularning ishlari (mudom) o‘zaro sho‘ro-maslahat (bilan) bo‘lur va Biz ularni rizqlantirgan narsalardan infoq-ehson qilurlar.

39. Ular o‘zlariga zulm yetganda, (unga qarshi kurashib) g‘olib bo‘ladigan zotlardir.

I z o h. Agar boshqa dinlarda «O’ng yuzingga ursalar, chap yuzingni ham tutib ber» qabilida zolimlarga mute’lik targ‘ib qilinsa, Islom dini nazarida haqiqiy mo‘min zo‘ravonlikning har qanday ko‘rinishiga qarshi kurashib g‘olib, bo‘ladigan kishidir. Zotan zolimning zulmidan qo‘rqib, haqsizlik va adolatsizlikka qarshi tura olmagan odamning iymoni komil iymon emasdir! Zero...

40. (Har qanday) yomonlikning jazosi xuddi o‘ziga o‘xshagan yomonlikdir (ya’ni har bir yomonlikning o‘ziga yarasha jazosi bordir). Endi kim (intiqom olishga qodir bo‘lgani holda) afv qilib (o‘rtani) tuzatsa, bas uning ajri Allohning zimmasidadir. Albatta U zulm qilguvchilarni sevmas.

41. Albatta kim mazlum bo‘lganidan so‘ng (o‘ziga zulm qilgan kimsadan) g‘olib bo‘lsa (intiqom olsa) bas, ular(ni olgan intiqomlari uchun ayblash)ga yo‘l yo‘qdir.

42. Faqat odamlarga zulm qiladigan va yerda nohaq hadlaridan oshadigan kimsalar(ni ayblash va zulmu zo‘ravonliklari uchun jazolash)gagina yo‘l bordir. Ana o‘shalar uchun alamli azob bordir.

43. Albatta kim (o‘ziga yetgan ozor-aziyatlarga) sabr qilsa va (intiqom olmay Alloh uchun) kechirib yuborsa, shak-shubhasiz bu ish ishlarning maqsadga muvofig‘idir,

45. Ularning xorlikdan egilgan va (do‘zaxga) ko‘z qirlari bilan qaragan hollarida unga ko‘ndalang qilinayotganlarini ko‘rursiz. Iymon keltirgan zotlar: «Albatta ziyon ko‘rguvchilar (garchi dunyo ne’matlaridan foydalanib o‘tgan bo‘lsalar-da) va qiyomat kunida o‘zlariga, ahli-oilalariga ziyon qilgan kimsalardir», dedilar. Ogoh bo‘lingizkim, u zolimlar mangu azobdadirlar.

46. Ular uchun Allohdan o‘zga yordam beradigan hech qanday «do‘stlar» bo‘lmas. Kimni Alloh yo‘ldan ozdirsa, bas, uning uchun biron (To‘g‘ri) yo‘l yo‘qdir.

47. (Ey insonlar), Alloh tomonidan hech qaytarib bo‘lmaydigan bir Kun (Qiyomat) kelib qolishidan ilgari Parvardigoringizga ijobat-itoat etingiz! U kunda sizlar uchun biron qochadigan joy ham bo‘lmas va sizlar uchun (qilib o‘tgan gunohlaringizni) inkor qilish (imkoni) ham bo‘lmas.

48. (Ey Muhammad), agar (mushriklar) endi ham (yolg‘iz Allohga iymon keltirishdan) yuz o‘girsalar, bas, Biz sizni ularning ustiga qo‘riqchi qilib yuborganimiz yo‘q! Sizning zimmangizda faqat (Biz sizga nozil qilgan vahiyni) yetkazish bor xolos. Darhaqiqat Biz insonga O’z tomonimizdan rahmatne’matni totdirgan vaqtimizda, u o‘sha (ne’mat) bilan shodlanur, (ammo) agar ularga qo‘llari qilgan (gunohlari) sababli biron yomonlik yetsa, bas albatta inson (zoti) kufroni ne’mat qilguvchidir — ko‘rnamakdir!

49. Osmonlar va yer Allohning mulkidir. U O’zi xohlagan narsani yaratur, U O’zi xohlagan kishiga qizlarni xadya etur va O’zi xohlagan kishiga o‘g‘illarni hadya etur.

50. Yoki ularni egizak o‘g‘illar va qizlar qilur va O’zi xohlagan kishini — tug‘mas (bepusht) qilib qo‘yur. Albatta U (barcha narsani) bilguvchi va (O’zi xohlagan narsani yaratishga) qodirdir.

51. Biron odam uchun Alloh unga so‘zlashi joiz emas, magar vahiy-ilhom orqali, yo biron parda-to‘siq ortidan yoki biron elchi-farishta yuborib, o‘sha (farishta Allohning) izni-ixtiyori bilan o‘zi xohlagan narsani vahiy qilishi orqali (so‘zlar). Albatta U yuksak va hikmat egasidir.

I z o h . Mazkur oyatdan payg‘ambarlar Alloh taolo bilan uch vosita orqali bog‘langanlari ma’lum bo‘ldi, birinchisi: g‘oyibdan kelgan vahiy - ilhom yoki o‘ngidan keladigan tush orqali. Chunki payg‘ambar alayhis-salom: «Payg‘ambarlarnipg tushlari vahiydir», deganlar, Bunga misol Ibrohim xalilullohga tushlaridan o‘z o‘g‘illari Ismoil zabixullohning Alloh yo‘lida qurbonliq qilishga buyurilishidir. Ikkinchisi: biron parda-to‘siq ortidan Alloh taolo O’z payg‘ambariga so‘zlashidir. Bunga misol Tur tog‘ida Tangri taolo Muso payg‘ambarga bevosita so‘zlaganidir. Uchinchisi: Alloh taolo O’z payg‘ambarlariga farishtalar orqali vahiy yuborishi bo‘lib, Jabroil alayhis-salom Tangri taoloning vahiylarini payg‘ambarlarga eltguvchi farishtadir.

I z o h. Bu o‘rinda Alloh taolo tomonidan Qur’oni Karim “Ruh” deb atalishiga sabab jasad jon bilan tirik bo‘lgani kabi dinning ruhi – joni Qur’ondir. Siz (payg‘ambar bo‘lishingizdan) ilgari na Kitobni – Qur’onni va na iymonni (ya’ni uning haqiqat-mohiyatini) bilguvchi edingiz. Lekin Biz uni (Qur’onni) bir nur qildikki, u bilan bandalarimizdan O’zimiz xohlagan kishilarni hidoyat Qilurmiz. Albatta siz (o‘zingizga tushgan vahiy yordamida) To‘g‘ri yo‘lga yetaklaysiz.